به گزارش
«آزادی» به مرکز روابط عمومی و اطلاع رسانی وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات، بیستمین نشست نقد و اندیشه با موضوع تاثیر فضای مجازی بر لبههای گسست اجتماعی با حضور نعمت اله فاضلی انسان شناس و استاد دانشگاه، آذر منصوری فعال سیاسی و مدنی و میثم علیزاده پژوهشگر علوم اجتماعی محاسباتی در سالن الغدیر وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات برگزار شد.
در این نشست ابتدا نعمت اله فاضلی با متفاوت دانستن معنای «گسست» و «شکافت»، گفت: در نتیجه تحولات دوره قاجار دو نوع گسست رخ داد که حاصل آن انقلاب مشروطیت شد که گسست اول حقوقی، قانونی و اندیشهای بود و در بخش بالای جامعه و حاکمیت رخ داد. اما گسست دوم که ارتباطی بود در سطح پایین جامعه رخ داد و برخلاف گسست نخست، به زندگی مردم وارد شد. چراکه در انقلاب مجازی، فناوری نمیخواهد مفهوم قانون را وارد زندگی مردم کند.
این انسان شناس با بیان اینکه ظهور فضای مجازی باعث نوعی انقلاب در جامعه ایرانی شد و الگوی تعامل و ارتباطات را تغییر داد، گفت: البته بعضیها معتقدند فضای مجازی تغییر ماهوی و شکافی در جامعه و حاکمیت ایجاد نکرده درحالیکه برخی آن را باعث ایجاد شکاف و عامل رخداد ستیزه، تقابل و خشونت میدانند که نابرابری هایی، چون نابرابری نسلی، مذهبی و جنسیتی را در پی دارد.
او با اشاره به سه کارکرد فضای مجازی در ایران افزود: نخستین کارگرد فضای مجازی بازنمایی و آشکار کردن این بازنمایی است. ضمن اینکه فضای مجازی در کارکرد دوم لبههای ستیز را نمایان میکند و در کارکرد سوم اشکال مختلف نابرابریها را به شکلهای دیگری تولید میکند. به عبارت دیگر فضای مجازی به نوعی فضای تحول است که به تغییر، سرعت میدهند تا گسستها و شکافها، شتاب گیرند.
فاضلی با انتقاد از نگاههای آسیب شناسانهای که قصد تقلیل واقعیات را دارند و تاثیرات فضای مجازی را به موضوعات روانشناسی ربط میدهند، گفت: «تنوع» با «تفاوت» دو چیز مختلف است و باید بدانیم که جامعه را نیروهای متفاوت شکل میدهد نه متنوع. از طرفی فضای مجازی باعث عدم قطعیت است چراکه هرکاری را در پیوند با چیزهای دیگری میکند. به عنوان مثال فضای مجازی، عامل تشدید تفاوتها در بحث جنسیت است. چراکه عدم تعادل جنسیتی ناشی از عدم وجود شرایط ازدواج، جنگ، مهاجرت و تلفات رانندگی وجود دارد؛ بنابراین اگر به جای تنظیم، آن را تشدید کنید گسیختگی به شکاف میرسد.
این استاد دانشگاه با اشاره به عدم قرارگیری سیاست در سطح اول جامعه ادامه داد: بنابراین در ایران تحلیلهای سیاسی در سطح اول قرار ندارد. چراکه الگوهای فکری فرهنگ معاصر ایران تغییر کرده و بیش از همه این تغییرات، انقلاب آموزش عالی قرار گرفته است. مثلا تحول زندگی از روستا به شهر هزار برابر موضوعات سیاسی در زندگی جامعه اثر داشته است و نمیتوانیم بگوییم گسلهای ایجاد شده را حکومت ایجاد کرده است. البته حکومت چیزی که میتواند در آن مداخله کند را مطرح میکند. مثلا فضای مجازی و فیلترینگ را میتوان مطرح کرد؛ بنابراین باید کمک کنیم تا مردم از شعور متعارف بالاتر روند و اینطور نباشد که همه فکر کنند که همه چیز از بالا کنترل میشود.
فاضلی گفت: مطمئنا فضای مجازی در سطح اقتصادی تاثیرگذار است، اما در سطح فرهنگی فضای مجازی تاثیرات متفاوتی در حوزههای مختلف و بر گروههای مختلف دارد. چراکه در شبکههای اجتماعی، زمان ادغام شده و گفتمان سازی جدیدی رخ میدهد و حس جهانی زیستن را تقویت میکند.
این انسان شناس با بیان اینکه فضای مجازی در حوزه زیستی میتواند راه حل ما باشد، گفت: باید گفت: وگویی ایجاد شود تا گسستهای شهر، آموزش، بروکراسی و فناوری که چهار عامل ایجاد جامعه و جمعیت به شمار میروند، شناسایی و حل شود. باید به یاد داشته باشیم که اگر گسیختگی ایجاد شود همه با هم در آن فرو میرویم.
فیلترینگ نتوانسته جلوی دسترسی مردم را بگیرد
آذر منصوری فعال سیاسی و مدنی نیز به عنوان دومین نفری که در بحث شرکت میکرد با بیان اینکه در ایران شکاف سیاسی وجود دارد، گفت: نظرسنجیها و تحقیقات حاکی از وجود شکاف در جامعه ایران امروز است و و اگر درک درستی از این شکاف نداشته باشیم، منجربه ندیدن واقعیت و حذف صورت مساله میشود. دقیقا مانند آنچه در مورد فیلترینگ شبکههای اجتماعی رخ داد. چراکه دسترسی مردم به رسانه، شبکههای اجتماعی و شبکههای ماهوارهای بیشتر از آن چیزی است که فکرش را میکنیم و فیلترینگ نتوانسته جلوی آن را بگیرد. هرچند که اگر رسانههای داخل کشور به عنوان نماینده آرا و نظرات مردم باشند و گردش اطلاعات وجود داشت، فرصتی برای پر کردن شکافها و تقویت اعتماد عمومی بوجود میآمد. ادامه این تفکر مثلا در صداوسیما، باعث گسترش و تقویت این شکاف میشود. در نتیجه وقتی فعالیت نهادهای مستقر منجر به رضایت مردم نباشد، بی اعتمادی بوجود میآورد.
او اوج همدلی مردم را در بزنگاههای انتخابات دانست و افزود: در انتخابات ۹۶ همه فکر میکردند که با مشارکت سیاسی به سطحی از خواستههای مطلوب خود برسند. اما در فضایی که مردم بعد انتخابات دیدند تغییری ایجاد نشد و مثلا قوه قضاییه به همان فعالیتهای قبل ادامه داد و تازه شاهد فیلترینگ تلگرام که نقش بالایی در پیروزی دولت تدبیر و امید داشت نیز بودیم.
این فعال مدنی با اشاره به انتخابات به عنوان تنها زمان مشارکت سیاسی مردم، ادامه داد: وقتی رسانه ملی که مهمترین نقش را در ایجاد اعتماد عمومی دارد، موضوع عادل فردوسی پور در پر بینندهترین برنامه تلویزیون را عامل بی اعتمادی میکند این یعنی بی اعتماد کردن رای و اثر مردم و آن وقت است که موضوعاتی، چون حجاب، موسیقی، فعالیت زیست محیطی و رفتن زنان به ورزشگاه، مساله سیاسی میشود در حالیکه هیچکدام مسایل سیاسی نیستند و حاکمیت میتواند با هزینه کمی اینطور مشکلات را رفع کند.
ندیدن واقعیتهای جامعه موجب گسست است نه فضای مجازی
منصوری با بیان اینکه مجموعه عملکردها حاکی از حرکت به سمت تقویت این شکاف هاست، گفت: ندیدن عمدی و غیرعمدی صورت مساله باعث ایجاد شکاف مردم و حاکمیت، و وجود تعارضات مانع ایجاد گفت: وگو میشود و از سوی دیگر شبکههای مجازی رونق میگیرد. البته شبکههای اجتماعی، دلیل شکافهای اجتماعی و گسست حاکمیت و مردم نیستند. هرچند بروز دهنده آنها به شمار میروند؛ بنابراین اگر واقعیات در جامعه درست دیده نشود، مقدمه ایجاد تعارضات و گسستها بوجود میآید.
این فعال سیاسی مساله اصلی را تبدیل تهدید شبکههای اجتماعی به فرصت با دیدن واقعیات جامعه دانست و خاطرنشان کرد: از جمله واقعیات این است که مثلا زنان به رشد بی نظیری از نظر آموزشی رسیده اند، اما با این وجود در گزارش مجمع جهانی اقتصاد در مکان چند کشور آخر از نظر رتبه مشارکت سیاسی زنان در جهان هستیم که ناشی از روشهای سلبی تحمیلی، چون پوشیدن پوشش خاصی است که منجربه تعارض میشود.
او با تاکید بر اینکه ندیدن واقعیات، بزرگترین عامل گسست است که ادامه آن لطمات جبران ناپذیری دارد، افزود: وزارت ارتباطات به عنوان بخشی از نهاد دولت جریانی به عنوان «نقد و اندیشه» برای شناخت عوامل گسست، به راه انداخته که باید پرسید آیا این جریان برآمده از کل حاکمیت است؟ بنابراین مشکل اینجاست که ارادهای برای ترمیم دو قطبی ایجاد شده در کشور وجود ندارد و درحالیکه مدام از گفت: وگو صحبت میشود، اما لوازم و ابزار ایجاد این گفتگو در کشور وجود ندارد؛ بنابراین باید تلاش کنیم که مثلاً وقتی محمدرضا خاتمی را بابت اظهار نظر به دادگاه فرا میخوانند، باید امکان پخش دفاعیات او را نیز بدهند.
منصوری با بیان اینکه فضای مجازی فرصت مطالعه را بیشتر کرده، اما اگر میل به مطالعه کم شده علت جای دیگریست، گفت: معتقدم شبکههای اجتماعی فرصتی هستند برای ترمیم شکاف ایجاد شده و برای این کار باید رفع فیلتر شوند. چراکه اعمال فیلترینگ بر بی اعتمادی مردم افزوده است. همچنین راه دیگر ترمیم گسست، گردش آزاد اطلاعات و دسترسی شهروندان و انعکاس نظارت واقعی آنها در شبکههای رسمی، چون صداوسیماست. اینکه یک روزنامه در داخل کشور نمیتواند، یادداشت من را منتشر کند، ولی به راحتی و با اثرگذاری بیشتر در شبکههای اجتماعی آنرا منتشر میکنم، که با ملی کردن صداوسیما این اعتماد بر میگردد.
فضای مجازی عامل وقوع دو قطبی سیاسی نیست
میثم علیزاده پژوهشگر علوم اجتماعی محاسباتی نیز در این نشست با اشاره به انتشار مقالهای با نام «جهان مسطح» همزمان با ظهور اینترنت گفت: در این مقاله اینترنت عامل همدلی و نزدیکی مردم عنوان شده است که انتظار این بود تا با ظهور شبکههای اجتماعی، مرزهای سیاسی، اجتماعی و فرهنگی حذف شود درحالیکه اینطور نشد. شبکههای اجتماعی باعث میشود، مردم در معرض اخبار بیشتری قرار بگیرند و آن اخبار، اخبار خودشان و دیدگاهشان باشد.
او با ذکر مثالی در مورد موضوع حجاب و موضوعات رخداده حول آن افزود: باید روی نشنیدن حرفهای مخالف مطالعه کنند چراکه نشنیدن حرفهای مخالف و حضور در گروههای هم نظر باعث رادیکالیزه شدن است.
علیزاده با اشاره به نظرسنجیای در آمریکا مبنی بر طرح علت اصلی حمله آمریکا به عراق، گفت: تعدادی از کاربران توییتر برای این نظرسنجی انتخاب شدند و نظرشان را در این مورد پرسیدند و سپس از آنان خواستند که اکانتی را دنبال کنند و آن اکانت از طریق رباتهایی اخبار مخالف نظر آنها را برایشان ارسال میکرد که در نتیجه آنها از هم دورتر شدند.
این پژوهشگر علوم اجتماعی نقش فضای مجازی در ایجاد دو قطبی سیاسی را اغراق شده دانست و افزود: در این مورد عوامل بسیار زیادی مطرح هستند و مطالعه در سه کشور مختلف نشان میدهد که اگر محتوا به جای استفاده از بات، از طریق انسان در اختیارمان قرار بگیرد دو قطبی تشدید نمیشود.
او با تاکید بر اینکه در آمریکا که مهد ایجاد شبکههای اجتماعی است هنوز با قطعیت در مورد اثرات مثبت و منفی شبکههای اجتماعی نمیتوان اظهار نظر کرد، افزود:، اما این واقعیتی است که افرادی در خارج از ایران به شکل گروهی یا فردی بر علیه مردم و ایران در حال فعالیت هستند، اما با این حال، راه جلوگیری از افزایش گسست در شبکههای اجتماعی قطعا فیلتر کردن نیست. چراکه به عنوان مثال اگر جرمی در اتوبانی رخ دهد، آن اتوبان را نمیبندند. در شبکههای اجتماعی نیز راههای مقابله با این گونه روشها وجود دارد و با وجود پیچیدیگیهای فضای مجازی، در ایران نیز همچون آمریکا توانایی ساخت ابزارهای مقابله و مهارتهای فنی آن وجود دارد.
راه را به مردم نشان دهیم
او با تاکید بر ضرورت تربیت افراد متخصص از طریق صداوسیما و رسانههای کشور، ادامه داد: اگر راه را به مردم نشان دهیم، کاربران دیگر هر چیزی که در فضای مجازی دیده اند را باور نمیکنند و سواد رسانهای آنها افزایش پیدا میکند. اما باید بدانیم که قانونگذار ۶۰ سالهای که تحصیلاتش در حوزه دیگریست و نه با فضای مجازی بزرگ شده و نه تخصص آنرا دارند نمیتواند، بنابراین سپردن موضوع به آنها صحیح نیست.