چه کسی دریاچه ارومیه را نجات داد؛ باران یا تدبیر؟

شیما جهانتبخش| ما قیدش را زده بودیم.گفتیم این هم رفت چسبید تنگ هزار و یک ای کاش و حسرت دیگر . چه کسی فکر می کرد دریاچه ارومیه باز زنده شود. باز قایق بیندازیم. باز خاطراتمان را روی این موج ها بالا و پایین کنیم و به یادشان بخندیم یا گلومان باد کند و اشکمان شره. من وطنم را دوست دارم.من این آب شور را دوست دارم. من این قایق را که پایم رفاقت ریخته ، دوست دارم؛ راستش را بخواهی ازعالم و آدم هم بیشتر.

به گزارش «آزادی»، احد چشمهایش خون انداخته و انگار زخم این هشت سالی که دریاچه خشکیده بوده هنوز در دلش پوست نگرفته. جوان که بوده قایقش نان می رسانده توی دریاچه ای که سر پیدا داشته و ته ناپیدا.

احد از ویرانی می گوید. از مشت بسته ی آدمیزاد در دست و دلبازی مهر به آسمان به کویر به جنگل یا به همین دریاچه. می گوید:۱۷، ۱۸ سال طول کشید تا دریاچه به آن حال و روز افتاد. بد تا کردیم. اشتباه روی اشتباه. تقصیر پشت تقصیر تا آخر به خودمان آمدیم دیدیم دریاچه ارومیه با آن عظمت خشکید. مات شدیم به شوره زار. زار زدیم پای بی کفایتی. داد زدیم و ویراژ دادیم با ماشین هایمان تا وسط دریاچه ای که روزی محل قایق سواری یمان بود. دستمان هم کوتاه بود. تا این بگوید «من نبودم دستم بود» و آن یکی بگوید من نکردم، ۸ سال دریاچه را خشک دیدم ، حالا هم مثل روزهای اول نیست اما باز هم شکر هزار بار شکر! صد هزار بار شکر.

غرق در حرفایش بودم که صدای قایق موتوری ها آمد. سوار یکی از آنها شدم . جلوتر می‌رفتیم جوان هایی که در حال شنا کردن در دریاچه بودند با دیدنمان دستی تکان می دادند. عده ای لجن های معروف دریاچه را که گویا خاصیت درمانی دارد به تمام سر و بدن مالیده و روی دریاچه دراز کشیده بودند. آب تا نزدیکی های پل میان گذر قدیمی بالا آمده بود . پل جدید درست بالای پل قدیمی قد علم کرده بود. ماشین هایی که از پل جدید عبور می کردند اقبال همراهشان بود که دریاچه را در دو سمت خود ببینند . حتی در نقاط دور تر پرندگانی نیز به چشم می آمد. همه این ها نشان می داد که آمار های اعلام شده از سوی مسئولان مبنی بر اینکه سه هزار و دویست کیلومتر مربع از دریاچه آبگیری شده و تراز آبی آن در سال جاری تا 1271.96 بالا رفته، درست است.

البته آنها بارها تأکید کرده اند که درسته این روزها حال دریاچه خوبه اما اگر روند احیا ادامه نداشته باشد و بودجه لازم برای تکمیل طرح های نیمه کاره در زمان مناسب تخصیص نیابد تمام کارهایی که در این پنج ساله انجام شده به هدر می رود. یادمان باشد وضعیت دریاچه تثبیت شده اما تا احیا کامل هنوز فاصله داریم.

«فرهاد سرخوش»، مدیر استانی ستاد احیای دریاچه ارومیه حال این روزهای دریاچه ارومیه بهتر از 8 سال گذشته می داند و می گوید : مراحل اولیه طرح احیا به خوبی انجام و دریاچه ارومیه از حالت بحران خارج شده . با وجود آنکه در حال حاضر بیش از 5 میلیارد مترمکعب آب در دریاچه وجود دارد اما نباید تصور کنیم که دیگر می توانیم به راحتی آب را بدون برنامه برای مصارف کشاورزی، صنعتی و ... استفاده کنیم.

هر چند برخی مردم محلی حال خوب دریاچه را مدیون بارش های بهاری می دانستند و مرتب تأکید می کردند «دریاچه را خدا نجات داد» اما سرخوش تأکید می کند، درسته میزان بارش های امسال بسیار مناسب بوده اما باید بپذیریم که اگر اقدامات ستاد احیا و دیگر دستگاه های اجرایی همچون لایروبی انهار، مرمت و اصلاح سر دهنه‌ها موجب کنترل هرزآب‌ها و هدایت و انتقال آب به بستر دریاچه نشده بود، عملا کاری انجام نمی شد درست مثل سال هایی که حتی بارش های بیشتر داشته ایم اما کاری برای حفظ آن نکرده ایم. در واقع اگر طرح های احیا انجام نمی شد، چه بسا همین بارش ها خسارت هایی نیز به بار می آوردند به طور مثال لایروبی رودخانه ها سبب شد در بارش های اخیر هیچ کدام از روستا های در مسیر رودخانه دچار سیلاب و خسارت نشوند.

با وجود آنکه مدیر استانی ستاد احیای دریاچه ارومیه می گوید دریاچه از حالت بحرانی خارج شده، اما معتقد است : هنوز دریاچه به طور کامل احیا نشده و اگر در این زمینه غفلت شود ممکن است سال ها از روند مناسب فعلی عقب بمانیم . در واقع نیاز است طرح هایی که تا کنون انجام شده با تزریق به موقع اعتبارات تکمیل شود تا بتوانیم نتیجه کامل آن را مشاهده کنیم.

«علی حاجی مرادی» مسئول واحد فنی ستاد احیای دریاچه ارومیه نیز وضعیت فعلی دریاچه را مناسب می داند و می گوید : زمانی که شما هشت متر از تراز آبی دریاچه ای که حجم آن وابستگی به عمق آب دارد را طی 20 سال ازدست می دهید یعنی 2 هزار و سیصد تا سه هزار و سیصد کیلومتر مربع وسعت دریاچه کمتر خواهد شد و این اتفاقی است که در دریاچه ارومیه افتاده و همه به نظاره نشستیم.

وی با اشاره به اینکه در حال حاضر در سه هزار و 200 کیلومتر مربع از دریاچه آب وجود دارد می گوید: در سال 74 که بهترین سال دریاچه از نظر تراز آبی در دهه های گذشته بوده این دریاچه پنج هزار و سیصد کیلومتر آب داشته اما درست 10 سال بعد از آن یعنی سال 84 که دریاچه وارد فاز بحرانی شده وسعت پنهه آبی آن به چهار هزار و سیصد کیلومتر رسیده. البته در سال های آینده نه تنها این روند متوقف نشده بلکه در سال 93 وسعت پهنه آبی آن به یکهزار و صد کیلومتر رسید و کارشناسان اعلام کردند که اگر این میزان آب را نیز از دست دهیم دیگر دریاچه احیا نخواهد شد. همان زمان بود که هم و غممان شد احیای دریاچه.

این کارشناس ارشد منابع آب با بیان اینکه بین سال 84 تا 93 ما 8 متر از تراز آبی دریاچه را که به اندازه یک ساختمان 3 طبقه می شود، از دست داده ایم می گوید : درست از همان سال بود که طرح احیا دریاچه رقم خورد و با همکاری تمام دستگاه های مسئول توانستیم طی 5 سال این میزان را به 3 هزار و 200 کیلومتر برسانیم. در واقع اگر بخواهیم نیمه خالی لیوان را ببینیم کماکان 2 هزار و 100 کیلومتر از دریاچه آب ندارد. اما نیمه پر لیوان اینه که نسبت به سال 93 الان 2 هزار و صد کیلومتر به وسعت آبی دریاچه اضافه شده است. از سوی دیگر هر چند در مقایسه با سال 84 یکهزار و 100 کیلومتر از وسعت دریاچه فاصله داریم اما نه تنها آن 120 سانتی متر در سال 93 را از دست نداده ایم بلکه 135 سانتی متر هم نسبت به آن سال بیشتر آب داریم.

وی با تأکید بر آنکه در حال حاضر ما 2 متر و 55 سانتی متر با شرایطی که ممکن بود دریاچه را از دست دهیم فاصله داریم، خاطرنشان می کند: عمق دریاچه در سال 93 زمانی که طرح احیا آغاز شد حداکثر یک متر بود. یعنی کافی بود 3 تابستان دیگر به همان شکل می گذشت تا عملا دریاچه را از دست می دادیم. البته فراموش نکنید که اگر یکسال بستر دریاچه خشک می شد و در معرض آفتاب قرار می گرفت قابلیت رسوب برداری نمکی بستر خود را از دست می داد و بعد از آن هر میزان آب هم وارد آن می شد دیگر عمق گیری انجام نمی شد.

حاجی مرادی طرح های احیا را نجات بخش می داندو ادامه می دهد: البته برای اطمینان از اینکه دریاچه شرایط پایدار خود را به دست آورده باید به تراز 1274.1 برسیم که الان 2 مترو 20 سانتی متر با آن فاصله داریم. در واقع باید حواسمان باشد که تفکر اینکه دریاچه به طور کامل احیا شده شکل نگیرد و از ادامه روند احیا دست برنداریم . اینکه مردم می گویند دریاچه را خدا و باران های بهاری نجات داد اشکال کمتری دارد تا اینکه یک مقام دولتی تصور کند دیگر احیا به طور کامل انجام شده ونیاز به ادامه طرح ها نیست. دریاچه همچنان شکننده است و اگر ما تا 3 سال دیگر باز هم سالی 40 سانتی متر را از دست دهیم یعنی کل دستاوردهای 5 ساله را به راحتی از دست داده ایم.

شرط احیا کامل دریاچه ارومیه این است که همچنان سقف مجاز برداشت از آب را رعایت کنیم و به ادامه تأمین بودجه پروژه هایی که تنها چند قدم تا بهره برداری کامل از آن فاصله داریم، اهمیت دهیم .اگر الان کمی کاهلی کنیم تمام زحماتمان به هدر خواهد رفت.
«مهران نظری»، مدیرکل محیط زیست آذربایجان غربی نیز می گوید: وضعیتی که امروز مشاهده می کنید محصول اقدامات ستاد احیا دریاچه ، تمام اعضای کارگاه ملی نجات دریاچه ارومیه به ریاست دکتر جهانگیری معاون رئیس جمهوری، سازمان محیط زیست و همچنین بارش های بهاری بوده . درست است که امسال بارش ها تأثیر چشمگیری بر روند احیا داشته اند اما اگر طرح های احیا نبود چه بسا همین بارش ها خسارت هایی نیز به بار می آوردند در حالی که با وجود 465 میلیمتر بارش هیچ گونه خسارتی نداشتیم.
وی سطح تراز آبی فعلی امسال دریاچه ارومیه را در 8 سال گذشته در بالاترین حد ممکن می داند و می گوید: تراز آب در اردیبهشت امسال 1271.96 بوده که در یک ماه گذشته 23 سانتی متر از ارتفاع آن به علت گرمای هوا و تبخیر کم شده اما امیدواریم تا پایان فصل گرما این مقدار بیشتر از 70 سانتی متر نباشد.

نظری ادامه می دهد: در سال های گذشته در این بازه زمانی برای تردد به جزایر اطراف از ماشین استفاده می کردیم و امکان تردد قایق ها وجود نداشت اما امسال به لطف اقدامات انجام شده و بارندگی های مناسب می بینید نه تنها قایق ها امکان تردد در دریاچه را دارند بلکه مردم نیر مشغول شنا هستند.

وی در پاسخ به اینکه ممکن است احیای دریاچه سایر اکوسیستم ها مانند تالاب ها را از بین ببرد، می گوید: تلاش ما این بوده که اول تالاب ها احیا شوند زیرا معتقدیم تالاب های اقماری و دریاچه ارومیه در یک اکوسیستم بهم پیوسته هستند. در واقع احیای تالاب هایی که در اطراف دریاچه هستند و احیای خود دریاچه از یکدیگر جدایی نا پذیرند . پروژه های فعلی ما بیشتر روی تالاب ها متمرکز شده تا هم اکوسیستم های تالابی و هم دریاچه احیا شود در واقع ما تنها حق آبه مشخص شده را به دریاچه سرازیر می کنیم و هیچ آبی از دیگر بخش ها به دریاچه اختصاص پیدا نمی کند.

وضعیت تالاب های ما مانند کانی برازان و سیران گولی نسبت به چند ساله گذشته بسیار بهتر است و حتی در ماه های گرم فعلی نیز این تالاب ها آب دارند در حالی که سال های قبل خیلی زودتر از زمان فعلی خشک می شدند. ما مصرف آب را با انجام طرح های مختلف مدیریت کرده و جلوی هدر رفت و پرت آب را گرفته ایم اما در دیگر بخش ها نیز کم نگذاشته ایم.

نظری مشارکت جامعه محلی را در روند احیا مناسب می داند و می گوید: امسال همه مردم مطالبه گر شده اند و پیگیر وضعیت دریاچه ارومیه هستند. این نشان می دهد فرهنگ سازی و طرح های آموزشی موفق بوده و مردم دیگر به این احساس رسیده اند که دریاچه برای خود آنان است. ما به دنبال راهکارهایی هستیم تا در کنار اینکه دریاچه احیا می شود کشاورزی نیز انجام شود، نمی خواهیم آب کشاورزی را حذف و آن را به دریاچه اختصاص دهیم بلکه در نظر داریم با استفاده از روش های نوین مانند آبیاری قطره ای از هدر رفت آب جلوگیری کنیم. این آب متعلق به مردم است و اگر روزی دریاچه خشک می شد دود آن به چشم همین مردم می رفت.

یکی از دستاوردهای مهم طرح های احیا این بوده که مصارف آب در پایاب سدها در حال حاضر 32 درصد کاهش داشته . در واقع با تغییرالگوی کشت و روش های صحیح مصرف، در مصرف آب صرفه جویی شده اما عین حال هیچ اعتراضی از سوی کشاورزان مبنی بر کاهش تولیدات و درآمد نداشته ایم.

عوامل ستاد احیای دریاچه برنامه دقیقی را دنبال می کنند. ما چه در زمانی که 200 میلیمتر بارندگی داشته ایم و چه امسال که میزان بارندگی 465 میلیمتر بوده نگذاشتیم تراز دریاچه پایین برود. این نشان می دهد بارندگی ها موثر است اما به تنهایی نمی تواند دریاچه را نجات دهد.

نظری ادامه می دهد: سال جاری بارش های بهاری در بسیاری از استان ها خسارت بر جای گذاشت، اما ما در استان متحمل خسارت نشدیم چون زیرساخت ها انجام شده بود. اینجاست که اهمیت لایروبی و دیگر طر ح ها خودش را نشان داد و به مردم و مسئولان ثابت می کند با برنامه های مدون و زیربنایی می توانیم نه تنها جلوی خسارت ناشی سیلاب را بگیریم بلکه می توانیم به روشی مناسب از آن استفاده کنیم.

«مسعود تجریشی»، معاون محیط‌‌ زیست انسانی سازمان حفاظت محیط ‌زیست و مدیر دفتر برنامه‌ریزی و تلفیق ستاد احیای دریاچه ارومیه نیز درباره وضعیت فعلی دریاچه و روند احیا و برنامه‌های آینده توضیح می‌دهد: زمانی که کارگروه احیای دریاچه ارومیه در آغاز دولت یازدهم شروع به‌کار کرد در ابتدا با همکاری دانشگاه شریف و مشاوره با 600 کارشناس خارجی و کارشناسان داخلی عوامل خشک شدن دریاچه و همچنین راهکارهای احیا آن را بررسی کردیم و نتیجه را به هیأت دولت ارائه کردیم . در واقه نقشه راه از ابتدا مشخص بود و الان می بینیم با اجرای طرح های کارشناسی دریاچه وضعیت قابل قبولی دارد.

وی در خصوص اینکه بارش های امسال تأثیری بر روند احیا داشته یا اقدامات انجام شده موثر بوده می گوید: در سال آبی 86- 85 بارشی مشابه بارندگی امسال در حوضه آبریز دریاچه ارومیه داشتیم که در آن سال نه‌ تنها سطح آب دریاچه بالا نیامد بلکه در اردیبهشت‌ماه همان سال 27 سانتی‌متر کاهش داشت اما امسال شاهد افزایش یک متری دریاچه بودیم.

درست است که بارندگی‌های اخیر برای دریاچه ارومیه نعمت بزرگی بوده اما باید در نظر داشته باشیم که بارش باران به‌تنهایی این افزایش تراز آب را به همراه نداشته بلکه انجام اقداماتی مانند لایروبی و رهاسازی آب از پشت سدها تأثیرات زیادی داشته است.
تجریشی دلایل صحت این ادعا را این طور بیان می کند: چنین بارشی را در سال آبی 86-85 داشتیم که 414 میلی‌متر بارندگی در حوضه آبریز دریاچه ارومیه ثبت شده بود، نکته جالب این است که در اردیبهشت 86 نسبت به اردیبهشت 85 تراز آب دریاچه ارومیه 27 سانتیمتر کاهش یافته بود. همچنین سال آبی 89-88 نیز 409 میلی‌متر بارش داشتیم اما با این میزان بارندگی نه‌تنها تراز آب افزایش نیافت بلکه در اردیبهشت ‌ماه 43 سانتی‌متر اُفت داشت، این نشان می‌دهد که بارش‌ها در همین میزان که امسال انجام شده 2 بار دیگر در حوضه آبریز دریاچه ارومیه تکرار شده اما تراز دریاچه یک‌بار 27 سانتی‌متر و بار دیگر 43 سانتی‌متر کاهش داشته و تنها امسال بوده که تراز یک متر افزایش داشته است.

.علتش موفقیت در حفظ بارش های امسال دو دلیل دارد؛ یکی لایروبی‌هایی انجام شده و دیگری رهاسازی مناسب آب از سدهاست. از این رو لایروبی نهرهای منتهی به دریاچه ارومیه همچنان باید با جدیت دنبال شد . امسال نزدیک به یکهزار و 420 میلیون متر مکعب آب از سدها به سمت دریاچه رهاسازی شد د و که در کنار لایروبی به افزایش تراز آب دریاچه کمک کرد.

وی در خصوص همکاری برای رهاسازی آب به سمت دریاچه ، ادامه داد: البته گاه در مقابل رهاسازی مقاومت‌هایی صورت می گرفت که اگر ما پافشاری نمی‌کردیم تا وزارت نیرو آب را رها کند قطعاً بعد از وقوع سیل اخیر، با حجم پر سدها مواجه می‌شدیم و خسارات زیادی به بار می‌آمد. این رهاسازی‌ها و لایروبی‌ها نه‌تنها باعث شد تا سدها ایمن باشند و کشاورزی خسارت نبیند بلکه آب نیز به دریاچه وارد شد.

تجریشی تأکید می کند : بنابراین خواست خداوند و اقدامات صورت گرفته در کنار هم باعث شد تراز دریاچه افزایش یابد، این نشان می‌دهد اگر بین دستگاه‌ها هماهنگی و همراهی وجود داشته باشد و برنامه دقیق داشته باشیم نتایج رضایت‌بخش خواهد بود.
برای حفظ شرایط فعلی دریاچه ارومیه باید همین روند را ادامه دهیم چون شرایط فعلی نشان داده که می‌شود سیل را با تدبیر مدیریت کرد.

تمام این حرف ها باز مرا سمت احد ‌برد به این سمت که چقدر حال بد و خوب آدم های این دیار بستگی به حیات دریاچه ارومیه دارد. کاش آنها که دستی توی کار دارند بدانند ما همه احدیم.