جامعه باید با ابعاد انسانی محمد معین آشنا شود

 «امیر اسماعیل آذر» عضو کمیسیون هنر شورای عالی انقلاب فرهنگی با اشاره به ابعاد مختلف انسانی و علمی محمد معین به عنوان پدر فرهنگ فارسی گفت: محمد معین اگرچه در مناصب و موقعیت‌های متعدد نقش مهم و درخشانی ایفا می‌کرد اما بیش از هر چیز یک انسان واقعی بود. تاکید بر این جنبه از شخصیت او از این جهت است که بایستی به ابعاد انسانی او بیش از هر چیز توجه شود.

به گزارش «آزادی»، محمد معین یکی از پژوهندگان برجسته و از استادان شاخص دانشگاه بود که آثار بسیار ارزنده‌ای به جامعه فرهنگی ایران عرضه داشت. او به عنوان نخستین پزشک در زبان و ادبیات فارسی، ادیب و لغت شناس دارای نشان‌ها و افتخارهای علمی و ادبی متعدد است و مهمترین دستاورد وی که نقش اساسی در حفظ و پایداری ادبیات فارسی دارد، لغتنامه ۶ جلدی معین به شمار می رود. «فرهنگ فارسی معین» نخستین فرهنگی در زبان فارسی محسوب می‌شود که با روش جدید با عنایت به آوانگاری دقیق، هویت دستوری لغات و ریشه شناسی تدوین شده است، علاوه بر این اصطلاحات علمی را نیز دارد و به ویژه درباره دانش گیاه شناسی، اطلاعات بسیاری را در اختیار مخاطب می‌گذارد.

محمد معین ۹ اردیبهشت ۱۲۹۷ خورشیدی در محله زرجوب رشت دیده به جهان گشود. وی کودکی سختی داشت و نزد پدربزرگش شیخ محمد تقی معین العلما که از روحانیان بزرگ و بنام شهر بود، پرورش یافت.

معین، تحصیلات ابتدایی خود را از مکتب خانه شروع کرد و پس از آن راهی تهران شد و دوره متوسطه را در دبیرستان دارالفنون تهران به پایان برد. سپس در رشته ادبیات و فلسفه دارالمعلمین عالی مشغول به تحصیل شد و در ۱۳۱۳ خورشیدی مقطع کارشناسی را با نوشتن رساله‌ای به زبان فرانسه درباره لوکنت دولیل شاعر فرانسوی سده ۱۹ میلادی و بنیان گذار مکتب ادبی «پارناس» به پایان رساند.

او سپس به صورت مکاتبه‌ای به فراگیری روان‌شناسی عملی (خط‌شناسی، قیافه‌شناسی، مغزشناسی) از آموزشگاه روان‌شناسی بروکسل بلژیک پرداخت. معین با تسلطی که به زبان عربی داشت، کتاب علم النفس وآثاره فی التربیه والتعلیم تألیف استادان مصری را در اهواز چاپ کرد. وی در ۱۳۱۸ خورشیدی به تهران منتقل شد و ضمن تصدی معاونت اداره دانشسراهای مقدماتی و تدریس در دانشسرای عالی، تحصیل در دوره دکتری زبان و ادبیات فارسی در دانشگاه تهران را که اساسنامه آن در ۱۳۱۶ خورشیدی به تصویب شورای دانشگاه رسیده بود، آغاز کرد و سرانجام در شهریور ۱۳۲۱ خورشیدی با گذراندن رساله‌ای تحت عنوان مزدیسنا و تأثیر آن در ادبیات فارسی به عنوان نخستین فرد در مقطع دکتری زبان و ادبیات فارسی فارغ التحصیل شد.

محمد معین آثار مکتوب بسیاری را برای علاقه مندان علم و ادب به یادگار گذاشت و ۲۳ کتاب در حوزه تصنیف و تألیف، پنج کتاب در ارتباط با تصحیح، چهار کتاب در حوزه ترجمه و حدود ۱۰۰ مقاله در زمینه‌های ادبیات و زبان، تاریخ و فرهنگ، کتاب‌شناسی فلسفه و مذاهب و رجال را در کارنامه خود دارد. همچنین معین اثر برهان قطع اثر محمد حسین بن خلف تبریزی را در تصحیح و تحشیه کرد که برای این مهم از هفت نسخه خطی و چاپی و بیش از ۳۴۳ مأخذ فارسی و عربی استفاده کرده است.

سرانجام محمد معین پس از چندین سال تحمل بیماری در ۱۳ تیر ۱۳۵۰ خورشیدی چشم از جهان فرو بست و به دیار حق شتافت.

پژوهشگر گروه اطلاع رسانی ایرنا به مناسبت سالروز درگذشت محمد معین با امیر اسماعیل آذر رییس ستاد بزرگداشت محمد معین، عضو کمیسیون هنر شورای عالی انقلاب فرهنگی و عضو هیأت علمی دانشگاه گفت و گو کرده است.

متن این گفت وگو را در ادامه می خوانیم:

سوال: مهمترین شاخصه شخصیتی و حرفه‌ای معین را چه می دانید؟

آذر: در ابتدا باید عنوان کنم که محمد معین مرگ بسیار دردناکی داشت چند سالی زیر نظر پزشکان بود و بعد از حدود پنج سال تحمل بیماری روی در نقاب خاک کشید. این نخستین نکته‌ای بود که در خصوص این شخصیت بزرگ تاریخ ادبیات و فرهنگ ایران به ذهنم متبادر شد اما پرداختن به وجوه مختلف شخصیتی او از ابعاد گوناگون قابل بحث و تأمل است.

محمد معین به معنای تام کلمه؛ یک انسان واقعی بود. او اگرچه در مناصب و موقعیت‌های متعدد نقش مهم و درخشانی ایفا می‌کرد؛ رئیس دانشگاه، دوست، نویسنده، پدر و یکی از مفاخر ادب و فرهنگ کشور به شمار می‌آید اما بیش از هر چیز همچنان که گفته شد یک انسان واقعی بود. تاکید بنده بر این وجه از شخصیت محمد معین از این جهت فراوان است که شاید در نوشته‌ها و سخنرانی‌های مختلف از آثار و جایگاه علمی معین مطالب فراوانی گفته و نوشته شده باشد اما وجهه و ابعاد انسانی او بیش از هر چیز می‌بایست مورد توجه و تأمل قرار گیرد.

معین شخصیتی علمی و انسانی داشت که با درستکاری و احساس مسئولیتی مثال‌زدنی و منحصر به فرد به انجام دادن وظایف شخصی و خانوادگی خود می‌پرداخت. از نظر من روحیه پژوهشگری و احساس مسئولیت او مهمترین و منحصر به فردترین ویژگی اخلاقی و شخصیتی وی به شمار می‌آید. معین انسان با ایمانی بود و دلیل جاودانگی و ماندگاری او پس از چند دهه این بوده است که آثارش را بنا بر مسئولیتش برای خدا انجام می‌داد.

سوال: در ارتباط با «فرهنگ معین» به عنوان یکی از برجسته‌ترین و ماندگارترین فرهنگ‌ها و کتاب های ادبیات فارسی توضیح دهید؟

آذر: فرهنگ معین از نخستین فرهنگ‌های علمی و کاربردی ادبیات ایران محسوب می‌شود؛ اهمیت علمی و کاربردی بودن آن زمانی بیشتر محسوس و قابل درک است که بدانیم تا چه میزان این فرهنگ در زمانه خود راهگشا بوده و در نبود منابع این چنینی تا چه اندازه تدوین و تألیف چنین کتابی کاربرد و مفید فایده بوده است. برای نمونه بنده پس از اخذ دیپلم و ورود به دانشگاه با انتشار این فرهنگ در تمنای یک جلد از فرهنگ معین بودم و این آرزوی تمامی هم‌سنان من بود که به دلیل هزینه داشتن و کم بودن تعداد آن با حضور در کتابخانه از آن استفاده می‌کردیم.

درباره ابعاد علمی و تخصصی محمد معین سخن بسیار گفته شده است اما می‌توان او را به طور قطع یکی از تأثیرگذارترین و ماندگارترین استادان ادبیات ایران لقب داد. معین در کنار بزرگانی چون بدیع‌الزمان فروزانفر، عبدالحسین زرین کوب و محمدرضا شفیعی کدکنی خدمات وصف ناپذیری را به علم و ادب ایران زمین تقدیم کرده‌اند. آنچه از این اندیشمند برجای مانده او را مخلد و جاودانه خواهد کرد و استاد معین یک شخصیت پیشرو است.

سوال: ارزش و اهمیت «فرهنگ معین» آنقدر زیاد بوده که دیگر آثار پژوهشی و مقالات محمد معین را تحت تأثیر قرار داده است. در ارتباط با مقالات و دیگر حوزه‌های کمتر شناخته شده آثار و نوشته‌های این ادیب چه ارزیابی دارید؟

آذر: همانطور که عنوان کردید مقالات، کتاب‌ها و آثار پژوهشی معین زیر سایه فرهنگ ماندگار و پرکاربرد او کمی پنهان و نادیده گرفته شده است. محمد معین چیزی حدود ۶۰۰ تا ۷۰۰ صفحه مقاله مهم دارد که در کنار تصحیحات، تالیفات متنوع درباره نجوم، شخصیت‌ها و تاریخ و زبان فارسی می‌بایست بیشتر مورد تاکید و بررسی پژوهشگران این حوزه قرار گیرد. تصحیح برهان قاطع کتاب لغتی است که در سده ۱۱ هجری در دوران پادشاهان گورکانی در هند تألیف شد و در زمان خود یکی از مهمترین فرهنگ‌هایی بود که برای زبان فارسی به نگارش درآمد و در آن زمان بزرگترین فرهنگ فارسی به شمار می‌رفت زیرا از جهت محتوا بر واژگان فارسی، پر واژگان ترین کتاب لغت محسوب می‌شد. محمد معین تصحیح بسیار جانانه‌ای از این کتاب انجام داد که نه تنها اشتباهات نسخه‌ها را تصحیح کرد بلکه غلط‌های متن برهان را هم در حاشیه توضیح داد و علاوه بر این، ریشه لغات را نیز از متون معتبر در حاشیه آورد به طوری که تصحیح برهان قاطع در زمان خود یکی از بهترین منابع ریشه شناسی زبان فارسی بود. به هر حال تصحیح این ادیب نمونه والایی از برخورد با متون کهن محسوب می شود.

چهار مقاله نظامی عروضی اثری دیگری است که از متون معتبر سده ۶ هجری به شمار می‌رود. او این کتاب را به وجهی عالی تصحیح کرده و مشکلات آن را در حاشیه و در تعلیقات مفصل یادآور شده، به طوری که حواشی و تعلیقات این لغت شناس بر چهار مقاله چند برابر متن اصلی کتاب است.

سوال: محمد معین مقاله پژوهشی مجمل و بسیار پرکاربردی درباره عدد هفت دارد که منبع و منشأ بسیاری از پژوهش‌ها و تحقیقات علمی و ادبی شده است. در خصوص این مقاله و اهمیت و کاربرد آن توضیح دهید؟

آذر: عدد هفت یکی از اعداد مهم و پرکاربرد در ادبیات فارسی بلکه ادبیات جهان است. در بخشی از مقاله شماره هفت و هفت پیکر نظامی چنین می‌خوانیم:

منظومه هفت پیکر (هفت گنبد)، (بهرام نامه)، چهارمین مثنوی (با حدود ۵۱۰۰ بیت) از پنج گنج نظامی است. در سال ۵۹۳ هجری به نام سلطان علاءالدین کرپ ارسلان حاکم مراغه سروده شده است. کتاب، روایت داستان زندگی بهرام ساسانی است:

نشستن بر تخت پادشاهی، ازدواج با «هفت» دختر هفت پادشاه «هفت» کشور جهان، جای دادن ایشان در «هفت» گنبد با «هفت» رنگ متفاوت، رفتن بهرام در هر یک از روزهای هفته به یک گنبد و روایت «هفت» داستان برای بهرام، اوضاع پریشان مملکت به سبب غفلت بهرام، حمله پادشاه چین، ستمکاری «راست روشن» وزیر، هوشیار شدن بهرام، دادخواهی «هفت» مظلوم از بهرام، رفتن او به غار به دنبال گورخر و پایان منظومه. «راست روشن» وزیر، هوشیار شدن بهرام، دادخواهی «هفت» مظلوم از بهرام، رفتن او به غار به دنبال گورخر و پایان منظومه.

همانطور که در این گزیده مشاهده کردید اسرار و عجایب بسیار جذاب و تاریخی درباره عدد هفت عنوان شده است که محمد معین به تصحیح و جمع آوری آن در آن زمان همت گماشته بود.

سوال: تأثیر، اهمیت و اهداف مراسم بزرگداشت اساتیدی چون محمد معین که امسال نیز جنابعالی عهده دار مدیریت آن هستید، چیست؟

آذر: در سال‌های اخیر به همت اداره ارشاد و مسئولان استانی آستانه اشرفیه در ۱۳ تیر ماه مراسم بزرگداشت و آئین یاد بود محمد معین از برجسته‌ترین استادان علمی و ادبی ایران برگزار می‌شود. تکریم از نخبگان و سرآمدان از آن جهت دارای اهمیت است که این افراد جزو گروه‌های مرجع محسوب می شوند و برای دیگر اقشار جامعه الگو هستند. در این میان تأکید بر معرفی و تجلیل از نخبگان و سرآمدان جامعه به عنوان راهی برای ایجاد عرق و دوست داشتن فرهنگ و سرمایه‌های اجتماعی میهن در میان کودکان، نوجوان و جوانان جامعه است تا از این طریق الگوی مناسبی برای این قشر فراهم شود.